Scoop has an Ethical Paywall
Work smarter with a Pro licence Learn More
Parliament

Gordon Campbell | Parliament TV | Parliament Today | Video | Questions Of the Day | Search

 

Wellbeing Budget - Te tautoko i ngā tūmanako Māori

Wellbeing Budget - Te tautoko i ngā tūmanako Māori, Moana-Nui-A-Kiwa hoki


30 May 2019

He pikinga $80 miriona mō Whānau Ora

Ka nui ake te tautoko mō te reo Māori me ngā reo o te Moana-nui-a-Kiwa

He pūtea e hāngai ana ki te whakapikinga o te hauora, ngā whare, te mātauranga me ngā pūkenga

He ara Kaupapa Māori hei whakatika i te hoki ki te hara

He 2,200 anō o te hunga rangatahi e tautokotia ana e te Ratonga Tautoko Mahi Moana-nui-a-Kiwa

Ka whakapau i te $56 miriona ki te huaki i te whenua Māori

Ko te aronga nui a Te Pūtea Oranga ko te whakatuwheratanga o ngā ara whakawhānui ake i te titiro a te tangata Māori, tangata Moana-nui-a-Kiwa hoki ki te hāpai i tō rātou ake oranga.


Kia oti i a te hunga Māori, te hunga Moana-nui-a-Kiwa hoki te whakarite i ō rātou ake whāinga, tūmanako oranga hoki, ā, kia whakamahi hoki mātou te kāwanatanga i tō mātou āhei ki te whakarerekē i ngā tikanga me te āwhina hoki i te hunga Māori me te hunga Moana-nui-a-Kiwa ki te whakatutuki i aua tūmanako – ka tīmata pea te whakatinanatanga o te ōritetanga.


Ka taea e tātou te whakarerekē ngā āhuatanga tūroa, mā te whai i te ara kaupapa-whānau ki te oranga, e mahi tahi ana puta noa i te kāwanatanga, mā te whītiki i te pitomata Māori, e whakanui ana i te ahurea Māori, e kauawhi ana i ngā uara o te Moana-nui-a-Kiwa, e whakahoahoa ngātahi ana i ngā kaupapa kōkiri i te taha o te hunga Māori, o te hunga Moana-nui-a-Kiwa hoki.

Advertisement - scroll to continue reading

Are you getting our free newsletter?

Subscribe to Scoop’s 'The Catch Up' our free weekly newsletter sent to your inbox every Monday with stories from across our network.


He Pikinga mā Whānau Ora

Kei te tautoko a Whānau Ora i te tino rangatiratanga, i te mana hoki o te whānau mā te tuku i te mana ki a rātou ki te whakatau i ō rātou ake hiahia, wawata, putanga hoki e hiahiatia ana.


E kī ana te Minita Whānau Ora a Peeni Henare e whakaatuhia ana e te arotake motuhake o Whānau Ora ngā ara nui ki te whakawhanake i te Whānau Ora haere ake nei, haere ake nei.


Ka whakapau Te Pūtea Oranga i te $80 miriona i roto i ngā tau e whā e haere ake nei ki te whakawhānui i te hora me te pānga o Whānau Ora. Hei konei ko te whakapiki ake i ngā ngohe hokohoko kia nui ake te tautoko ki te whānau, me te whakapakaritanga o te whakatau whakaaro ā-rohe me te kawenga takohanga.


Ka tutuki tēnei mā te whakapiki i te whakaritenga hokohoko o nāianei, te whakarato whiringa ā-rohe e hāngai ake ana ki ngā hiahia me ngā tūmanako o ngā whānau, me te whakawhanaketanga o ngā pūkenga me ngā pūmanawa o ngā kaiwhakatere o Whānau Ora.


“Taku tirohanga whānui mō Whānau Ora, ka tika te pūtea kia taea ai te tautoko ngā whānau ki te whakatutuki i ō rātou tūmanako, arā, kia tika te tautoko puta noa i ngā hinonga kāwanatanga, kia taea ai hoki e ngā whānau te whai tūranga matua i te whakatakotoranga whakaaro ā-rohe mō te taha ki Whānau Ora,” te kī a Peeni Henare.


Te whakarauoratanga o te reo Māori

He wāhanga matua o Te Pūtea Oranga o tēnei tau ko te whakarauoratanga o te reo Māori kia piki ake i te tuakiri ā-motu.


E kī ana te Minita Whanaketanga Māori a Nanaia Mahuta kua kaingākau te Karauna ki te whakaritenga kia mōhio te miriona tāngata ki te kōrero Māori ā te tau 2040 i mua rānei ki Aotearoa nei.


“Mā tēnei whakapaunga pūtea e tipu ai te reo Māori puta i ngā kaupapa o te Maihi Karauna, o te Maihi Māori hoki.


“Kia ora rawa atu ai te reo Māori ā te tau 2040 me whakapau kaha tātou katoa ki te whakamahi i te reo kia noho tonu mai hei reo ora,” te kī a Nanaia Mahuta

Tata ki te tekau miriona tāra i roto i te whā tau e tū mai nei ki Te Taura Whiri i te Reo Māori, ki te arataki i te whakatakoto mahere mā ngā tari kāwanatanga me te tautoko i te pikinga o ngā kaiwhakamāori whai tiwhikete. Ka pau anō he whā miriona tāra ki te utu i ngā ngohe e tautoko ana i te whakatairanga o te mana me te whakamahinga o te reo Māori mō ngā tāngata katoa o Aotearoa.


“He taonga te reo Māori hei whakapakari i te hononga i waenga i te Karauna me te iwi Māori. He mea nui hoki te reo ki ngā mahi tāpoi o Aotearoa, me te mahi tauhokohoko ā-ao,” e kī ana a Nanaia Mahuta.


Ko tā te Rautaki Maihi Karauna he whakarite i te kaingākau puta i te kāwanatanga me ngā hinonga kāwanatanga ki te tiaki me te whakatairanga i te reo mō ngā uri whakaheke e tū mai nei.


Ka whakapaua he ono miriona tāra ki te tautoko i te whakatinanatanga o te tauira haumi kāhui a Te Mātāwai e aronui ana ki te hapori, me ōna tohutohu kaupapahere rautaki e pa ana ki te Maihi Karauna me Te Whare o Te Reo Mauri Ora. Kua tohua ka haere te pūtea ki ngā iwi, me ngā huinga reo Māori e waru puta noa i te motu.


Kei Te Pūtea hoki he tekau mā whā miriona tāra hei tautoko i Te Māngai Pāho ki te waihanga i ngā ihirangi reo Māori auaha hei whakatairanga i te reo Māori me ngā whāinga whakawhanake ahurea whānui.


“E whakaatuhia ana e ēnei kaupapa kōkiri te kaingākau o te Kāwanatanga ki te tautoko i te reo Māori i te Tau ā-Ao o ngā Reo Taketake a UNESCO 2019.


“Kei te mihi au ki ēnei kaupapa kōkiri a Te Pūtea i runga i te mea koia tētahi o ngā tino ara kia kīia ai ‘He tangata nō Aotearoa tātou’,” te kī a Nanaia Mahuta.


He pikinga mō ngā reo o Te Moana-nui-a-Kiwa

Ehara i te mea kei te kōrero ngā reo ka whakamahia e tātou mō tātou anake, engari mō te wāhi i reira tātou. Ka kōrero ki tō tātou toi whenua, ki tō tātou tuakiri, ki tō tātou mārama ki te take i konei tātou.


Engari kei te raru ngā reo o te Moana-nui-a-Kiwa. Ki te paku kore tātou ināianei ka ngaro pea he pātaka tino mīharo nei kua kīkī ki te mātauranga ki te ahurea, otirā, ki te toi whenua mō ā tātou tāngata o te Moana-nui-a-Kiwa.


Ka whakapau rua tekau miriona tāra Te Pūtea Oranga ā ngā tau e whā e tū mai nei kia taea ai e te Manatū mō ngā iwi o te Moana-nui-a-Kiwa te whakatū Wae Reo Moana-nui-a-Kiwa, me tētahi huinga o ngā mahi tautoko e mātua whakarite i te oranga o ngā reo o te Moana-nui-a-Kiwa.

Te Hāpai ake i te Mātauranga me te Mahi

Ka whakapau Te Pūtea Oranga i te whā tekau mā rua miriona tāra ā ngā tau e toru e tū mai nei ki te tautoko i ngā ākonga Māori ki te eke panuku i te mātauranga mā te patu i te kore ōritetanga, i te aukatinga iwi, i te whakaaro kino i roto i te tikanga o te motu, he tautoko hoki i ngā whānau ki te whai wāhi atu ki te mātauranga.


E kī ana te Minita Tuarua Mātauranga a Kelvin Davis ka whakapiki tēnei kaupapa kōkiri i ngā pūmanawa o ngā kaimahi mātauranga ki te tautoko i te ekenga panuku a te Māori, me te panoni i ngā wheako ako a ngā ākonga Māori.


Ka whakapau Te Pūtea Oranga i te rua tekau mā whiti ira whā miriona tāra i te whā tau e tū mai nei kia mātua whakarite kei ngā ākonga Moana-nui-a-Kiwa me ō rātou whānau ngā pūkenga, te mātauranga me ngā ara ōrite ki te whai i te ara o te mātauranga ahakoa he aha te ara. Hei konei ko te whakapau pūtea ki te Pacific PowerUP, he hōtaka mātauranga e ngana ana ki te tautoko i ngā mātua, i ngā whānau me ngā hapori Moana-nui-a-Kiwa ki te hāpai ake i te akoako o ā rātou tamariki.


E kī ana te Minita Tuarua mō te Mātauranga a Jenny Salesa he whānui ngā kaupapa kōkiri ka hāpaitia e te whakapaunga o tēnei pūtea, e whai ana kia hāpai me te pupuri i te ekenga panuku o ngā ākonga Moana-nui-a-Kiwa katoa, ō rātou whānau, o te hapori anō hoki.


Ka tuku hoki Te Pūtea 2019 i te tekau mā whā ira rima miriona tāra ki te Manatū mō ngā iwi o te Moana-nui-a-Kiwa ki te whakatipu ara mō ngā rangatahi kāore ā rātou mahi, mātauranga, whakangungu rānei.


Mā tēnei pūtea ka nui ake te mahi tahi me ngā kaiwhakarato Moana-nui-a-Kiwa i Tāmaki Makaurau, Te Whanganui a-Tara, Ōtautahi hoki ki te tautoko i te hunga rangatahi Moana-nui-a-Kiwa 2,200 mā roto i te Ratonga Tautoko Mahi o te Moana-nui-a-Kiwa.


Ka tukuna he rua tekau mā ono ira ono miriona tāra mā te Tahua Tipu ā-Takiwā ki te whakawhānui ake i He Poutama Rangatahi hei tautoko i te hunga rangatahi kāore e mahi ana, kāore i te kura, kāore i te whai i te whakangungu, ā, ka mate pea te noho mahi kore mō te wā roa.


E mea ana te Minita Mahi a Willie Jackson mā tēnei whakapaunga pūtea ki ngā kaupapa ako pūkenga kimi mahi ka whakahaeretia ā-hapori, i ētahi o ngā hapori, rohe hoki kei tawhiti kē atu, e waihanga ara ana ki te mahi pūmau, amaru hoki.


Te panoni i te Rūnanga Pakihi Moana-nui-a-Kiwa

Kei te tautoko Te Pūtea 2019 i te tautoko nui mai a ngā hapori Moana-nui-a-Kiwa ki te ōhanga o Aotearoa ki te pikinga o te tekau mā tahi miriona tāra ā ngā tau e whā e tū mai nei hei whakapiki i te Rūnanga Pakihi Moana-nui-a-Kiwa.


Mā tēnei pūtea e whakawhānui ake te whakaratonga o ngā ratonga pakihi, ka tautoko hoki i ngā ngohe ahumahi me ngā ngohe whakawhanaketanga ōhanga a te hapori e arotahi ana ki te whakatipuranga o ngā pakihi Moana-nui-a-Kiwa me ngā ara mahi puta noa i Aotearoa, ki tua atu hoki.


Kei roto hoki i tēnei ko te rangahau, te aromatawaitanga, me te arotakenga o te awhina mai o ngā tāngata o te Moana-nui-a-Kiwa ki te ōhanga o Aotearoa.


E kī ana te Minita mō ngā iwi o te Moana-nui-a-Kiwa a Aupito William Sio e aro pū ana Te Pūtea Oranga ki ngā reo o ngā hapori Moana-nui-a-Kiwa, e whakamana ana hoki i aua hapori kia tipu kia pūmau ai ō rātou ekenga panuku.


Te whakapiki i te Hauora me te Oranga o te iwi Māori me ngā iwi o te Moana-nui-a-Kiwa

Ka tuku Te Pūtea Oranga i te tekau mā rua miriona tāra ki te hōtaka mate rūmātiki ki te whakaheke i te pānga mai o taua mate ki te iwi Māori, ki ngā iwi o te Moana-nui-a-Kiwa me te tautoko i te whakahaerenga tika o taua mate.


E mea ana te Minita Tuarua Hauora a Jenny Salesa ka tautoko tēnei whakapaunga pūtea i te whakawhanaketanga me te whakatinanatanga o ngā rongoā rūmātiki auaha he kaupapa ka whakahaerehia e te hapori.


“Kua kitea he nui ake ngā hua o ngā kaupapa kōkiri kua āta whakaritea mā te hapori hei whakapiki i ngā putanga hauora mō te iwi Māori, me ngā iwi o te Moana-nui-a-Kiwa.”


I tua atu ka whakamahia he kotahi miriona tāra anō o Te Pūtea hei rangahau he pēhea te ara kaupapa-whānau ki te hauora matua e whakapiki i ngā putanga hauora mō te iwi Māori me ngā iwi o te Moana-nui-a-Kiwa.


“Mā te tautohu me te whakawhanake i te ara kaupapa-whānau ki te hauora matua e whakapiki te oranga o ngā tāngata Māori, Moana-nui-a-Kiwa hoki, e āhei ai hoki pea ngā kaiwhakarato hauora ki te tuku i te tautoko e hiahiatia ana ki te whakarato i ngā panonitanga whai hua, pūmau hoki ki ngā ao o te whānau,” tā Peeni Henare.


Ka whakapiki hoki te whakapaunga pūtea ā ngā tau e whā e tū mai nei o te iwi ira waru miriona tāra ki te whakawhanake i ngā kaupapa kōkiri auaha a te hapori Moana-nui-a-Kiwa, tae atu ki ngā kaupapa kōkiri ki te tohatoha i ngā tauira atawhai whai taunakitanga o te Moana-nui-a-Kiwa.


He wāhanga nui o te whakarato i ngā putanga hauora hou nei mā ngā tāngata o te Moana-nui-a-Kiwa ko te whakapiki i te nui o ngā kaimahi hauora Moana-nui-a-Kiwa.


Ka tutuki tēnei mā te tuku pūtea tekau mā whā ira toru miriona tāra i roto i te whā tau e tū mai nei ki tētahi ara whakangungu Moana-nui-a-Kiwa, mai i te Kura Tuarua ki te Mātauranga matua, te wheako mahi me ngā tūnga mahi. Hei konei ko te whakapiki i ngā nēhi me ngā tapuhi whakawhānau pēpi Moana-nui-a-Kiwa.


He ara Kaupapa Māori hei whakatika i te hoki ki te hara

Kei te whakapau Te Pūtea Oranga i te iwa tekau mā waru miriona tāra ki tētahi ara mā te tangata kia uru atu ki tētahi kaupapa Māori, kaupapa-whānau mō te katoa o te wā kei raro ia i te Ara Poutama o Aotearoa, mai i mua i te whiunga tae noa atu ki te hokinga me te whakawhitinga atu ki ō rātou hapori.


Ko te aronga tuatahi ko ngā tāne Māori i raro i te 30 tau, i runga i te mea kei te kaha hara tonu tēnei rōpū he kaha anō te hoki ki te whare herehere.


E kī ana te Minita Kelvin Davis he mea nui tēnei whakapaunga pūtea ki te whakarerekētanga o te āhua o te mahi a te Ara Poutama kia whati i te hoki atu, hoki atu ki te hara, ka mutu, ki te whare herehere.


“Kei te whakaae mātou kāore te pūnaha i te mahi mō te nuinga o te iwi Māori.

“He panoni pūnaha, he panoni ahurea tēnei mō ngā whare herehere. He ara hou tēnei mō te hunga kua mauherea me ā rātou whānau kia hīkoi ngātahi,” tā Kelvin Davis.


Hei konei ko te toru tekau mā rima miriona tāra i roto i te whā tau kia whakamahi i te kaupapa Whanau Ora ki te whakaheke i te hoki ki te hara me te whakapiki i ngā putanga, me te oranga mō ngā whānau.


“Ka wareware i a tātou he whānau tō ngā tāngata kei roto i ngā whare herehere. Kei te whai a Whānau Ora ki te tautoko i te mana o te whānau mā te āwhina i a rātou ki te whakarite whāinga mā rātou me te tohu i a rātou ki ngā ratonga me ngā tautoko e hiahiatia ana, me te pupuri tonu i ngā hononga ki ngā mema o te whānau,” te kōrero a Peeni Henare.


Te huaki i te whenua Māori

Ka whakapau pūtea Te Pūtea Oranga ki te huaki i pitomata o te whenua Māori kāore i te whakamahia, ko te rima tekau mā ono ira tahi miriona tāra i roto i te whā tau ki te whakatinana i te Hōtaka Whenua Māori.


Mā tēnei whakapaunga e whakarite he ratonga tohutohu mā te kaipupuri Whenua Māori hei āwhina i a rātou ki te whakawhanake i tētahi mahere ki te whakamahi i tō rātou whenua, rauemi hoki me te tautoko i ngā tūmanako o te whānau.


E kī ana te Minita Whanaketanga Māori a Nanaia Mahuta ka aro te hōtaka Whenua Māori ki ngā rohe e toru i te tuatahi: Te Tai tokerau, Waikato-Waiariki me te Tairāwhiti.


“I tēnei wā he wero nui ngā ture me ngā tikanga matatini mō te whakamahinga o te whenua, nō reira he aukatinga nui tērā mō ngā kaipupuri whenua Māori. Ka whakatikangia ēnei mā te aronga nui ki ngā panoni ture whāiti.


“E whakaatuhia ana e te rangahau o tēnei wā kāore anō kia whakawhanaketia he 600,000 heketea, tata ki te 40 ōrau o te whenua Māori i tēnei wā. Mā te hōtaka Whenua Māori e āwhina ngā Kaipupuri Whenua kia uru ki tō rātou whenua, me te whakawhanake i te whenua mō ngā whakatipuranga o te ao e tū mai nei,” te kī a Nanaia Mahuta.


ends

© Scoop Media

Advertisement - scroll to continue reading
 
 
 
Parliament Headlines | Politics Headlines | Regional Headlines

 
 
 
 
 
 
 

LATEST HEADLINES

  • PARLIAMENT
  • POLITICS
  • REGIONAL
 
 

InfoPages News Channels


 
 
 
 

Join Our Free Newsletter

Subscribe to Scoop’s 'The Catch Up' our free weekly newsletter sent to your inbox every Monday with stories from across our network.